Το The Book.Gr προτείνει για αυτό το Σαββατοκύριακο «Τα πλωτά νησιά – Πέρα απ’ τα πλωτά νησιά» του Εουτζένιο Μπάρμπα και των εκδόσεων Δωδώνη.
“Ταξιδευτές είναι και οι ηθοποιοί: νομάδες και περιπλανώμενοι, από τον ένα ρόλο στον άλλον κι άρα, από τη μία ζωή στην άλλη. Ακροβάτες ανάμεσα στο όνειρο και στην πραγματικότητα.”
από το ipolizei.gr και την Άντα Κουγιά.
“Δεν έχω κληρονόμους, ούτε έχω μια κληρονομιά να αφήσω. Η διδασκαλία μου δεν μεταδίδεται, ούτε σβήνεται. Εξατμίζεται. Και πέφτει σαν βροχή στο κεφάλι όποιου δεν την περιμένει”.
Εουτζένιο Μπάρμπα
Προσωπικά, ένιωσα όντως σαν να έπεσε στο κεφάλι μου μια ευεργετική βροχούλα.
Από την σειρά των εκδόσεων Δωδώνη “Μελέτες για το θέατρο” αυτή τη φορά, θα σας μιλήσω για <<Τα πλωτά νησιά-Πέρα απ’ τα πλωτά νησιά>> που αποτελεί σύνθεση δύο τίτλων-βιβλίων του Εουτζένιο Μπάρμπα.
Εκδόθηκαν το 2018 με πρωτοβουλία του Κώστα Βάντζου ο οποίος έκανε και την μετάφραση από τα ιταλικά και αποτελούν την ανανεωμένη έκδοση από <<Τα πλωτά νησιά>> που είχαν κυκλοφορήσει το 1980 από τις εκδόσεις Ανδρομέδα σε μετάφραση του ίδιου, σε συνδυασμό με μία προσθήκη από επιλεγμένα κεφάλαια του <<Πέρα από τα πλωτά νησιά>> που εξέδωσε ο Μπάρμπα το 1990.
Ο Κώστας Βάντζος γνώρισε τον Εουτζένιο Μπάρμπα το 1978-79 στο Αμβούργο και, όπως δηλώνει, το γεγονός αυτό καθόρισε την θεατρική του αντίληψη. Θεωρεί ότι τον συνδέει μια σχέση μεταφυσική με τον Μπάρμπα και το έργο του.
Στο α’ μέρος, το βιβλίο περιέχει την εξιστόρηση της δημιουργίας και της διαδρομής της παγκοσμίου φήμης θεατρικής ομάδας <<Οντίν>> με αρχηγό και σκηνοθέτη της τον Εουτζένιο Μπάρμπα ο οποίος σήμερα είναι 83 χρόνων. Μόλις στις 31 του Δεκέμβρη του 2020 παρέδωσε την σκυτάλη της διεύθυνσης της θεατρικής ομάδας, που έχει την έδρα της στο Χολστεμπρό της Δανίας. Στο ταξίδι αυτό, ο αναγνώστης παρακολουθεί την εξέλιξη της θεατρικής ομάδας Οντίν που η δράση της έπαιξε κυρίαρχο ρόλο στην διαμόρφωση του Σύγχρονου Θεάτρου. Μέσα σε κοινωνικά και πολιτικά γεγονότα που διαμόρφωσαν την ιστορία της Ευρώπης αλλά και το παγκόσμιο γίγνεσθαι από το 1960 μέχρι και το ’80, η ομάδα χάραξε τη δική της πορεία με αίτημα την ελευθερία για απρόσκοπτη προσωπική διερεύνηση/εκπαίδευση και καλλιτεχνική-θεατρική δημιουργία.
Στη μέση του βιβλίου υπάρχει ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον παράρτημα με κείμενα που χρησιμοποιούσε το θέατρο Οντίν για να επικοινωνήσει στο κοινό τις παραστάσεις του ανάμεσα στο ’64 και ’78.
Τέλος, στο γ’ μέρος και τα επιλεγμένα κεφάλαια από το ” Πέρα από τα πλωτά νησιά ” περιέχονται οι απόψεις του Μπάρμπα γραμμένες σε πρώτο πρόσωπο πάνω στην κοινωνιολογία και ανθρωπολογία του θεάτρου. Έχει ιδρύσει άλλωστε (1979) το Διεθνές Σχολείο “θεατρικής ανθρωπολογίας” εισάγοντας έναν καινούριο όρο και δημιουργώντας έναν καινούριο τομέα σπουδών.
Από την εισαγωγή του βιβλίου που υπογράφει ο Κώστας Βάντζος.
“..Μια μέρα, μπαίνουμε στο πλατό για το τετράωρο μάθημα σκηνοθεσίας και ‘κει μας περίμενε μαζί με τον Γκροτόφσκι. Έμεινα άναυδος. Δεν είναι σίγουρος αν οι υπόλοιποι τον αναγνώρισαν.Φυσικά η συζήτηση περιστράφηκε γύρω από το σύγχρονο θέατρο και τα προβλήματα εκπαίδευσης του ηθοποιού. Το μάθημα τελείωσε με την ρήση του Γιέρζι Γκροτόφσκι, <<Ο κόσμος ολόκληρος βρίσκεται στην αρχή μιας βαθιάς έλλειψης πνευματικότητας και απουσίας σοβαρής έρευνας, ενώ το θέατρο διέπεται, κυρίως από τη σχέση Παράσταση-Θέαμα-Κέρδος. Η κρίση θα είναι μακρόχρονη, αλλά δεν γνωρίζω ακριβώς τη διάρκεια και αν πότε θα ξεπεραστεί η επιδερμική, άτολμη και αποστασιοποιημένη συμπεριφορά προς τα ουσιώδη προβλήματα σε πολιτιστικό, κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο>>.
Ήταν άνοιξη του 1983.”
Οι αποδεκτές διακρίσεις της δεκαετίας του ΄50, που έφερναν σε αντιπαράθεση το πολιτικό, διδακτικό και ορθολογιστικό θέατρο με το θέατρο του ιντιβιτζουαλισμού και της υπαρξιακής αγωνίας καταρρέουν.
Ακόμα και στον <<μικρόκοσμο>> του θεάτρου υπάρχουν βεβαιότητες που αρχίζουν να κλονίζονται. Η δεκαετία του ‘50 είναι η εποχή του Μπερλίνερ Ανσάμπλ, του Piccolo Teatro του Μιλάνου, του Εθνικού λαϊκού θεάτρου του Ζαν Βιλάρ.
Αυτά τα σημάδια έγιναν φανερά στο θέατρο με παραστάσεις εναντίον των κλασσικών (μαγικά είδωλα μιας κουλτούρας μιας κουλτούρας που έπρεπε να καταστραφεί ή προιόντα κατανάλωσης στην αγορά της τέχνης), με τους ηθοποιούς να αντιτάσσονται στους θεατές που θεωρούνται εκπρόσωποι της αστικής κοινωνίας.
Όταν το Οντίν άρχισε να δουλεύει δυο χρόνια πριν, το 1964, ο Μπάρμπα έγραψε το πρώτο βιβλίο πάνω στη δουλειά του Γκροτόφσκι που εκδόθηκε στην Ιταλία με τίτλο Ψάχνοντας για ένα Χαμένο Θέατρο. Αυτή η πρώτη ανάλυση της δουλειάς του Πολωνού δασκάλου περνά σχεδόν απαρατήρητη στην Ιταλία. Ο Ρενέ Σορέλ γράφει ένα μεγάλο σχόλιο στο περιοδικό Les Temps Modernes του Σαρτρ και στα επόμενα χρόνια το βιβλίο θα έχει τόση ζήτηση, ώστε να αποτελέσει σπάνια έκδοση.
Το Θεατρικό Εργαστήρι του Χολστεμπρό είναι περισσότερο γνωστό για τις <<εξωτερικές>> του δραστηριότητες παρά σαν κέντρο έρευνας. Διοργανώνει σεμινάρια για τον θεατρικό κόσμο της Σκανδιναβίας, παρουσιάζοντας τις μεγαλύτερες προσωπικότητες του ευρωπαϊκού και ανατολικού θεάτρου. Τυπώνει και εκδίδει βιβλία καθώς και ένα περιοδικό που πραγματεύεται, όπως λέει και ο τίτλος του, θεωρίες και τεχνικές του θεάτρου: την Κομέντια ντελ Άρτε, τον Διονυσιασμό, τη μεταρρύθμιση του Ρωσικού Θεάτρου, το πολιτικό θέατρο του Πισκάτορ, τον ηθοποιό του Ζεαμί και του Νο, το κλασικό Ινδικό Θέατρο, τον Γκόρντον Κραίηγκ, τη δουλειά του Ντεκρού και του Γκροτόφσκι.
Στην Ευρώπη του 1968, ακόμα και ο Μπρεχτ δεν είναι ασφαλής στη μάχη εναντίον της παράδοσης. Λέγεται οτι οι ρεβιζιονιστές και οι αστοί σκηνοθέτες τον έχουν αποδεχτεί και τον <<σοσιαλδημοκρατίσανε>>. Σε μερικές περιπτώσεις, η ρετσινιά του <<αστού>> συγγραφέα φτάνει μέχρι και στον ίδιο τον Μπρεχτ.
..Αλλά πάνω απ΄ όλα αυτά, από θεατρική αποψή, το 1968 είναι ο χρόνος του Παράδεισος τώρα και του Ορλάντο Φουριόζο. Κάθε παράσταση είναι και μια πολιτική διαδήλωση. Συχνά επεμβαίνει η αστυνομία. Το ακροατήριο καλείται πάντα να δημιουργήσει, εδώ και τώρα τη δική του επανάσταση και να αναγνωρίσει τα ίδια σημάδια βίας που χαρακτηρίζουν την πολιτική δύναμη και καταπίεση, όπως υφίσταται στα σεξουαλικά ταμπού, στην προσκόλληση στα πράγματα που μας ανήκουν, στον φόβο και στον δισταγμό μπροστά στους άλλους.
Παρά το αυστηρά περιορισμένο κοινό του (είμαστε στο 1968 τρία χρόνια μετά την ίδρυσή του) και τον αινιγματικό και μη εξωστρεφή χαρακτήρα του, το Οντίν καταφέρνει να πιάσει τη φαντασία των θεατών, πλησιάζοντάς τους άμεσα σε μια αισθητική και διανοητική σφαίρα.
Προσπαθούμε να οικοδομήσουμε ένα θέατρο, όπου οι ηθοποιοί δεν θα είναι πιόνια σκορπισμένα πάνω στη σκηνή από το χέρι ενός απόντα σκηνοθέτη, όπως στην περίπτωση της καλλιτεχνικής βιομηχανίας. Κάθε μέλος της ομάδας μας πρέπει να αντιληφθεί καλά τη θέση του μέσα στη μικρή μας κοινωνία και να είναι υπεύθυνο για τη συμβολή του στην όλη δουλειά που πρέπει να γίνει: σωματική,τεχνική, διοικητική καθώς και καλλιτεχνική. Εάν καθορίζεις το αιρετικό σαν μία συνεπή μέθοδο πράξης-όσο πιο ειλικρινή και ελεύθερη τόσο πιο πειθαρχημένη-τότε ναι, είμαστε αιρετικοί.
Το σημείο αναφοράς μας; Συγκεντρώνουμε την προσοχή μας στις ψυχο-φυσικές δυνατότητες του ηθοποιού: φωνή, σώμα, πώς μπορεί να δημιουργηθεί επαφή με τον θεατή ξεκινώντας από ένα σημείο διαφορετικό από αυτό που χρησιμοποίησε το αποκαλούμενο πρωτοποριακό ή παραδοσιακό θέατρο.
Πώς είναι δυνατόν ο ηθοποιός να είναι το καλούπι των θεατών και ταυτόχρονα να τους διαμορφώνει με αντικειμενικά σημεία των οποίων τα πρότυπα βρίσκονται μέσα στη δική του υποκειμενικότητα; Αυτή είναι η ουσία της τέχνης του ηθοποιού και της μεθοδολογίας του.
Η ελευθερία και ο δημιουργικός αυθορμητισμός των ηθοποιών φαίνεται να αντιφάσκουν με την αυστηρή πειθαρχία τους. Διαπιστώνει κανείς ότι υπάρχουν άγραφοι νόμοι στην ομάδα τόσο δυνατοί που καθορίζουν τις σχέσεις με τον έξω κόσμο μετασχηματίζοντάς την περισσότερο σε μία “αντιπαράθεση διαφορών” παρά σε μία “αδελφική αντιμετώπιση”. Αυτή η έλλειψη συμβιβασμών αυτή η υπογράμμιση των διαφόρων περισσότερο, παρά των ομοιοτήτων, χαρακτηρίζουν πολλές από τις συναντήσεις με το Οντίν. Συχνά η αλληλεγγύη που δείχνει το Οντίν μέσα από τις πράξεις του δεν εκφράζεται με λόγια ή με ζεστή και φιλική συμπεριφορά. Η ενότητα της ομάδας φαίνεται να συνυπάρχει με τον ισχυρό ατομικισμό των μελών της. Αυτά ακριβώς τα χαρακτηριστικά και οι αντιφάσεις όπως και οι παραστάσεις, προκαλούν το ενδιαφέρον για το Οντίν σαν ομάδα.
Ο μοναδικός αληθινός διάλογος πάνω στον ηθοποιό της δυτικής κουλτούρας είναι ο διάλογος που εναντιώνεται στην << τεχνική της ταύτισης >> με την τεχνική της << αποστασιοποίησης>>. Αλλά και αυτή η αντίθεση έχει οδηγήσει σε πολλές παρανοήσεις που εμποδίζουν την ακρίβεια στον χώρο της έκφρασης του ηθοποιού. Επιπλέον η αντίθεση αυτή προήλθε από ένα πρόβλημα που δεν ανήκει στον κόσμο του ηθοποιού άρχισε με τον Ντιντερό και άλλους φιλοσόφους του 18ου αιώνα σαν μία συζήτηση πάνω σε φιλοσοφικά και ψυχολογικά προβλήματα, που χρησιμοποιούσαν τον ηθοποιό σαν παράδειγμα.
Άλλες προτάσεις του θεάτρου της ανατολής επανέρχονται όπως το tribangi (οι τρεις στροφές που κάνουν πάντα οι Ινδοί ηθοποιοί με το σώμα τους), ο κανόνας της διαγωνίου των ηθοποιών του Καμπούκι, ο κανόνας των Κινέζων ηθοποιών που κάθε τους χειρονομία η κίνηση πρέπει πάντα να αρχίζει από την αντίθετη κατεύθυνση από αυτήν που θα καταλήξει και κυρίως η ανακάλυψη ότι οι εκφραστικές στάσεις του ηθοποιού του ανατολίτικου θεάτρου είναι πάντα αποτέλεσμα μιας ασταθούς ισορροπίας που απαιτεί συνεχή ένταση της σπονδυλικής στήλης.
Mερικοί έχουν γρήγορο βιολογικό ρυθμό ενώ άλλοι πιο αργό. Αρχίσαμε να μιλάμε για οργανικό ρυθμό και με αυτό εννοούσαμε εναλλαγή, παλμό, όπως συμβαίνει με την καρδιά μας. Από τότε η εκπαίδευση βασίστηκε σε αυτόν τον ρυθμό. Εξατομικεύτηκε, έγινε προσωπική.
Είναι ουσιαστικό, κατά τη διάρκεια της όλης πορείας, να δημιουργηθεί ένα αίσθημα προστασίας γύρω από αυτούς που δουλεύουν. Από αυτό εξαρτώνται τα αποτελέσματα. (Σημ: Σκέφτομαι όλα όσα καταγγέλλονται αυτήν την περίοδο στο χώρο του θεάτρου. 12/3/21)
Το Οντίν φεύγει από το Καράκας για τον Αμαζόνιο της Βενεζουέλας ακολουθώντας τον ποταμό Ορινόκο και παρουσιάζοντας όλες τις παραστάσεις του σε μία φίλη Ινδιάνων Γιανομάμι. Ο Jacque Lizot, ένας ανθρωπολόγος που έχει ζήσει με τους Γιανομάνι για πολλά χρόνια, παρουσιάζει στους Ινδιάνους ένα διαφορετικό πρόσωπο του Λευκού Ανθρώπου: τον ηθοποιό. Οι λευκoί δεν είναι μόνο ιεραπόστολοι, κυβερνητικοί αντιπρόσωποι ή ανθρωπολόγοι.
Οι παρελάσεις του Οντίν στους δρόμους γίνονται η αναπαράσταση ενός ταξιδιού. Ξεκίνησαν σαν θορυβώδη φαντάσματα ή ανήσυχες και πολύχρωμες παρουσίες που περνούσαν μέσα από τα χωριά και τις πόλεις της Απουλίας και της Σαρδηνίας, της Οξιτνανίας και της Καταλονίας, τις περιοχές αφρο-αμερικανικού πολιτισμού στο Μπαρλοβέντο της Βενεζουέλας και τους τσιγγάνικους καταυλισμούς στη Γιουγκοσλαβία.
ανταλλαγή (barter)
Ο Μπάρμπα χρησιμοποιεί για πρώτη φορά τον όρο ανταλλαγή ενώ το Οντίν βρίσκεται στη νότια Ιταλία το 1974. Συγκρίνει το θέατρο με την ανταλλαγή αντικειμένων που γίνεται όταν μία φυλή διασχίζει ένα ποτάμι για να συναντήσει μία άλλη φυλή. Το συγκρίνει ακόμα με τη χρήση του αλατιού ως νομίσματος που αναφέρουν οι ανθρωπολόγοι και με το Kula, το οικονομικό σύστημα των νησιών της Νέας Γουινέας που μελετήθηκε από τον Mαλινόφσκι..
Οι στρατευμένοι διανοούμενοι και τα ανώτερα στελέχη των αριστερών κομμάτων απογοητεύτηκαν πολλές φορές από τις <<ανταλλαγές>> του Οντίν στην Ευρώπη και στη Νότια Αμερικήॱ δεν μπορούν να δουν σε αυτές ένα πολιτικά στρατευμένο <<μήνυμα>>. Οι ανταλλαγές όμως είναι ένα πολιτικό <<γεγονός>>, μία συλλογική συνάντηση χωρίς αιτιολογήσεις, στην οποία οι συμμετέχοντες είναι ελεύθεροι να οργανωθούν όπως επιθυμούν, να χορέψουν, να παίξουν, να τραγουδήσουν και να δράσουν χωρίς προγράμματα η προκαθορισμένους κανόνες.
Ο Μπάρμπα αποκαλεί το θέατρο κλειστή περιοχή, γκέτο, pueblo, πλωτό νησί και μετανάστευση. Αυτές οι εικόνες σταδιακά χάνουν τον αρνητικό τους χαρακτήρα-της καταστροφής και της περιθωριοποίησης-αποκτώντας όλο και περισσότερο την έννοια μιας υπεράσπισης της ατομικής ανεξαρτησίας.
Όταν συλλογιστεί κανείς την ιστορία ενός <<πλωτού νησιού>> από το ξεκίνημα του στο Όσλο ως τον σημερινό ρομαντισμό του και την παράστασή του την αφιερωμένη στον Μπρεχτ, τον ποιητή της μετανάστευσης, μπορεί να αναρωτηθεί ποιος να είναι Μπάρμπα και οι σύντροφοί του του Οντίν: οι περιπλανώμενοι τραγουδιστές που σώζουν τους εαυτούς τους παρ’ όλες τις δυσκολίες; Ή η Κομπανέρα που υφαίνει τα χαλιά; ( αλληγορία από μια από τις ιστορίες της νουβέλας του Poul Vad <<Ανατομία της Γάτας>>)
Καλή ανάγνωση!
Το βιβλίο «Τα πλωτά νησιά – Πέρα απ’ τα πλωτά νησιά» του Εουτζένιο Μπάρμπα κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Δωδώνη
2