Τη σειρά δοκιμίων Altera Pars συνεχίζει ένα κείμενο της Τσαμπίκας Χατζηνικόλα για το βιβλίο της “Η λατρεία και η απεικόνιση της θεάς Εκάτης στα Δωδεκάνησα”, που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Παπαζήση και αποτελεί τη διδακτορική της διατριβή.
Κείμενο: Τσαμπίκα Χατζηνικόλα
Η παρούσα μελέτη αφορά στον τρόπο με τον οποίο αποδόθηκε η λατρευτική εικόνα της τρίμορφης θεάς Εκάτης στα Δωδεκάνησα καθώς και στη λατρεία της. Η προσέγγιση του πρώτου μέρους γίνεται μέσω των μαρμάρινων αγαλμάτων της θεάς που βρέθηκαν στα Δωδεκάνησα, κυρίως στη Ρόδο και στην Κω. Το πλήθος των τρίμορφων απεικονίσεων της Εκάτης (Εκαταία) από τη Ρόδο είναι εντυπωσιακό, αν μάλιστα συγκριθεί με τον αντίστοιχο αριθμό των Εκαταίων από άλλες περιοχές του Ελλαδικού χώρου, πολύ περισσότερο με τον αριθμό των αγαλμάτων της θεάς από την Αθήνα. Η σύγκριση αυτή είναι ίσως αναγκαία δεδομένης της ιδιαίτερης σημασίας της πόλης των Αθηνών ως ενός από τα μεγαλύτερα εμπορικά, οικονομικά, πνευματικά αλλά και από τα μεγαλύτερα πληθυσμιακά κέντρα της αρχαιότητας. Ωστόσο, ο μεγάλος αριθμός των τρίμορφων απεικονίσεων της θεάς από τη Ρόδο και ο επίσης μεγάλος αριθμός από την Κω καταδεικνύει τη σημασία της θεάς και στην περιοχή της Δωδεκανήσου.
Κατά τη μελέτη των απεικονίσεων της Εκάτης έγινε προσπάθεια να διαπιστωθεί κατά πόσο οι καλλιτέχνες που δημιούργησαν τις εικόνες της τριπρόσωπης θεάς επηρεάστηκαν από άλλα καλλιτεχνικά ρεύματα ενσωματώνοντας στοιχεία των ρευμάτων αυτών στα έργα τους. Διαπιστώθηκε δε και η ύπαρξη ιδιαίτερης καλλιτεχνικής σχολής στα νησιά με δική της «φωνή» στη διαμόρφωση των διαφόρων αγαλματικών τύπων.
Η Εκάτη ως θεά του περάσματος από τη μία κατάσταση στην άλλη (μη ύπαρξη – γέννηση, ζωή – θάνατος, χώρος – μη (ου) χώρος (τρίστρατα)) λατρευόταν σε πύλες-θύρες-περάσματα και σε τρίστρατα. Ο χώρος εύρεσης των τρίμορφων απεικονίσεων της θεάς στη Ρόδο και την Κω, οικόπεδα δηλαδή τα οποία διέσχιζαν αρχαίες οδοί, είναι ενδεικτικός της χρήσης τους.
Η σημασία της Εκάτης για τον αρχαίο ελληνικό κόσμο καταδεικνύεται από το γεγονός ότι είναι η μόνη θεά από την παλιά γενιά θεών που επιβιώνει με μεγάλες τιμές στο δωδεκάθεο. Δεν είναι τυχαίο εξάλλου το ότι μία πρώτη αναφορά της θεάς των δρόμων (Ενοδία) εντοπίζεται στις πινακίδες της Γραμμικής Γραφής Β΄. Ο Ησίοδος στη Θεογονία του θα μιλήσει εκτενώς για τη θεά, την καταγωγή της, το ρόλο της στον κόσμο – νοητό και αισθητό – και τις τιμές που τις αποδίδονται από θεούς και ανθρώπους. Από εκείνο το σημείο και στο εξής η θεά θα διατηρήσει το όνομά της, θα το συνοδεύσουν οι πιστοί με διάφορα – άλλοτε παρηγορητικά και άλλοτε που προκαλούν τρόμο – επίθετα, θα επιβιώσει μέχρι και τους Νεοπλατωνικούς φιλοσόφους και θα παίξει σημαντικό ρόλο στους Χαλδαϊκούς Χρησμούς.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι τελετουργίες προς τιμήν της θεάς. Αυτές διακρίνονται στις θεσμοθετημένες από την πόλη και επομένως ενταγμένες στην επίσημη λατρεία και σ’ εκείνες που διαμορφώνονται και λαμβάνουν χώρα στα πλαίσια του οίκου. Η πρώτη μορφή γίνεται κατανοητή μέσω των επιγραφών αλλά και αναφορών αρχαίων συγγραφέων. Οι τελετουργίες του οίκου είναι περισσότερο γνωστές από μαγικά κείμενα και κατάδεσμους που είχαν σαν στόχο να βλάψουν ή ακόμα και να επιφέρουν το θάνατο σε συγκεκριμένα πρόσωπα. Οι μαγικές τελετές αποτελούσαν σημαντικό μέρος των ιδιωτικών τελετουργιών. Κατά τη διάρκειά τους οι συμμετέχοντες χρησιμοποιούσαν μαγικά όργανα και έψαλλαν τα απαιτούμενα ξόρκια. Η ενεργός συμμετοχή γυναικών στις επίσημες και στις ανεπίσημες τελετές προς την Εκάτη είναι γνωστή τόσο από επιγραφές όσο και από αρχαίους συγγραφείς.
Η Τσαμπίκα Χατζηνικόλα γεννήθηκε στη Ρόδο το 1975. Σπούδασε Αρχαιολογία στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων. Συνέχισε τις σπουδές της στο King’s College London όπου ολοκλήρωσε το μεταπτυχιακό της. Είναι διδάκτωρ Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης. Εκτός από το βιβλίο της “Η λατρεία και η απεικόνιση της θεάς Εκάτης στα Δωδεκάνησα” (εκδόσεις Παπαζήση), το 2018 κυκλοφόρησε η πρώτη της ποιητική συλλογή “Ακροδάχτυλα” από τις εκδόσεις Πόλις.
Επιμέλεια: Γρηγόρης Δανιήλ
2