Ο κορυφαίος αστροφυσικός Διονύσης Σιμόπουλος στο τελευταίο του βιβλίο “Από τα ψηλαλώνια στο φεγγάρι” που πρόσφατα κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Μεταίχμιο, αφηγείται την πορεία του ανθρώπου προς τα άστρα και αναθυμάται στιγμές της προσωπικής του διαδρομής. Μιας διαδρομής που εν πολλοίς συνέβαλε και στην εξέλιξη της αστροφυσικής στη χώρας μας.
Με αφορμή την πενηντάχρονη διαδρομή του που συμπίπτει με την πρώτη προσσελήνωση, ο κορυφαίος επιστήμονας μάς παραχώρησε μια ξεχωριστή συνέντευξη όπου οι πλούσιες εμπειρίες του συμπλέκονται αρμονικά με τις αναμνήσεις τόσων χρόνων.
- Ξεκινάτε το βιβλίο σας «Από τα Ψηλαλώνια στο Φεγγάρι» με ένα απόσπασμα από τον «Δωδεκάλογο του Γύφτου» του Κωστή Παλαμά. Τα άστρα πόση ποίηση μπορεί να κρύβουν μέσα τους;
Ούτε τα άστρα ούτε το φεγγάρι κρύβουν μέσα τους κάποιου είδους ποίηση. Η ποίηση κι όλα τα ανθρώπινα συναισθήματα που αυτή περιλαμβάνει κρύβονται στο εσωτερικό του ανθρώπινου εγκεφάλου, ενώ τα άστρα και η μυρωδιά του γιασεμιού λειτουργούν ως ερεθίσματα γι’ αυτόν που τα παρατηρεί. Μ’ αυτόν τον τρόπο ένας ρομαντικός παρατηρητής μπορεί να ανασύρει από τη μνήμη του την ποίηση ή τα όποια άλλα συναισθήματα κουβαλάει μέσα του. Με άλλα λόγια τα θερινά τα σινεμά ή τα άστρα δεν είναι οι φορείς της ποίησης. Φορείς είναι οι εμπειρίες, η μνήμη και οι αναμνήσεις μας.
…ο έναστρος ουρανός δεν είναι παρά ένα είδος μηχανής του χρόνου. Όσο πιο μακριά βλέπουμε μέσα στο Σύμπαν τόσο πιο πολύ εισχωρούμε στο παρελθόν.
- «…έχει την ψυχή της ρίζας που με γέννησε και πάνω απ’ όλα την ψυχή των ανθρώπων με τους οποίους μεγάλωσα». Ο γενέθλιος τόπος αποτελεί κομβικό σημείο στη ζωή κάθε ανθρώπου. Ποιες είναι οι πέντε πρώτες εικόνες που αιχμαλωτίζουν τη μνήμη σας;
Τώρα μάλιστα, ποιες να πρωτοδιαλέξει κανείς, ιδιαίτερα επειδή εγώ έζησα κι έχω ζωντανές αναμνήσεις από τρεις διαφορετικούς τόπους: από τον Γρύλλο, το γενέθλιο χωριό του πατέρα μου, από την Κυπαρισσία, όπου παρακολούθησα τις δύο πρώτες τάξεις του Δημοτικού, και φυσικά κι από την Πάτρα, όπου πέρασα τα υπόλοιπα παιδικά και εφηβικά μου χρόνια!
Από τον Γρύλλο θα κράταγα τους ανοιχτούς φούρνους που δυστυχώς οι νοικοκυρές δεν τους ανάβουν πια για να ευωδιάσει η περιοχή από τα καμένα ξύλα των λιόδεντρων. Κι όταν, στη χάση και στη φέξη, τους ανάψουν καμιά φορά για χάρη κάποιου «πρωτευουσιάνου», τους ανάβουν για να ψήσουν ένα ταψί με κρέας κι όχι τα αξέχαστα εκείνα φρεσκο-ζυμωμένα καρβέλια και την απαραίτητη κουλούρα.
Από την Κυπαρισσία έχω κρατήσει με αγάπη στη μνήμη μου τις πορτοκαλιές στον κήπο μας με τα καχεκτικά τους πορτοκάλια που όπως μου λέει ακόμα και σήμερα μια παιδική μου φίλη ήταν τα καλύτερα πορτοκάλια που έχει φάει στη ζωή της!
Από την Πάτρα τέλος κρατάω ανεξίτηλα στη μνήμη μου την ανάμνηση του μικρού τρίτροχου κόκκινου ποδήλατου που μου είχαν πάρει από το Μαρκάτο, τις προσκοπικές εκδρομές στις πλαγιές του Παναχαϊκού και τις παραλίες του Πατραϊκού, τις βόλτες με τους φίλους μου στο νυφοπάζαρο της Αγίου Νικολάου και τον Μόλο, αλλά και τους παιδικούς και εφηβικούς χορούς στη διάρκεια των Πατρινών Καρναβαλιών.
Βλέπουμε και μελετάμε αναμνήσεις!
- «Όλα όσα βλέπουμε στον ουρανό ανήκουν στο παρελθόν». Μια φράση που πέρα από τη λογοτεχνική διαύγεια που κρύβει αιφνιδιάζει τον κοινό άνθρωπο. Εξηγήστε μας τις χρονικές διαστάσεις του σύμπαντος που πυροδοτούν την έκπληξή μας για το απέραντο μεγαλείο του.
Παρόλο που είναι δύσκολο να το κατανοήσει κάποιος, είναι γεγονός ότι όλα όσα βλέπουμε, όλα όσα παρατηρούμε στον ουρανό έχουν ήδη συμβεί. Λόγω του χρόνου που χρειάζεται η εικόνα κάθε ουράνιου αντικειμένου να έρθει σ’ εμάς, βγάζουμε το συμπέρασμα ότι βλέπουμε και μελετάμε αναμνήσεις! Κατά κάποιο, δηλαδή, τρόπο ο έναστρος ουρανός δεν είναι παρά ένα είδος μηχανής του χρόνου. Όσο πιο μακριά βλέπουμε μέσα στο Σύμπαν τόσο πιο πολύ εισχωρούμε στο παρελθόν. Γι’ αυτό, όταν τα διάφορα όργανα των αστεροσκοπείων και των διαστημικών μας κέντρων καταγράφουν τις ακτινοβολίες που έρχονται από τα άστρα απομακρυνόμαστε όχι μόνο στον χώρο αλλά και στον χρόνο.
Πάρτε για παράδειγμα το φως του Ήλιου ο οποίος απέχει από εμάς 150 εκατομμύρια χιλιόμετρα, γι’ αυτό το φως του χρειάζεται 8,5 περίπου λεπτά για να φτάσει από εκεί μέχρι τη Γη μας παρόλο που τρέχει με 300.000 χιλιόμετρα το δευτερόλεπτο. Επειδή τα άστρα βρίσκονται πολύ πιο μακριά, γι’ αυτό το φως τους χρειάζεται δεκάδες, εκατοντάδες ή και χιλιάδες χρόνια για να φτάσει μέχρις εδώ, ενώ οι γαλαξίες χρειάζονται εκατομμύρια ή και δισεκατομμύρια χρόνια για να φτάσει η εικόνα τους στις φωτογραφικές μηχανές των μεγάλων μας τηλεσκοπίων. Ο ουρανός δηλαδή δεν εκτείνεται μόνο χωροταξικά, αλλά και χρονικά. Αυτή άλλωστε είναι και η σύγχρονη αντίληψη που έχουμε για το χωροχρονικό μας Σύμπαν.
- Στις σελίδες του βιβλίου σας «Από τα Ψηλαλώνια στο φεγγάρι» στέκεστε ενεός μπροστά στις ανακαλύψεις που έφερε το διαστημικό τηλεσκόπιο Hubble και το υπό δημιουργία διαστημικό τηλεσκόπιο Webb. Μιλήστε μας για αυτές τις υπερβάσεις στο πλαίσιο της αστροφυσικής.
Οι φωτογραφίες των διαστημικών μας τηλεσκοπίων και ιδιαίτερα οι φωτογραφίες από το Hubble είναι όντως έργα τέχνης, όχι μόνον εικαστικά αλλά και επιστημονικά, γιατί μας αποκαλύπτουν τα μυστικά του Σύμπαντος όπως κανένα άλλο από τα όργανα που διαθέταμε προηγουμένως. Οι απαράμιλλες εικόνες που μας έστειλε, κι όσες θα μας στείλει ακόμα από την ιστορική εξέλιξη του Σύμπαντος και των αντικειμένων που το αποτελούν, δεν είναι παρά απλές ενδείξεις όλων όσα μπορούμε να μάθουμε για εμάς και το Σύμπαν. Κι ενώ σχεδιάστηκε αρχικά για 15 χρόνια λειτουργίας, συνεχίζει απτόητο και μέχρις ότου αναλάβει το έργο του ο διάδοχός του, το Διαστημικό Τηλεσκόπιο Νέας Γενιάς «Webb», που θα συνεχίσει την αποκάλυψη του Σύμπαντος που άρχισε το Hubble πριν από 30 σχεδόν χρόνια. Γιατί τα μάτια του Hubble και του Webb είναι τα μάτια ολάκερης της ανθρωπότητας! Αιώνες ονείρων, δεκαετίες σχεδιασμών και μια παγκόσμια τεχνολογική προσπάθεια επιτρέπουν σ’ όλα αυτά τα όνειρα να γίνουν πραγματικότητα, ανοίγοντας έτσι σε όλους μας ένα πραγματικό Παράθυρο στο Σύμπαν.
- Αναφέρετε επίμονα πως ο έντονος ανταγωνισμός ΗΠΑ-ΕΣΣΔ για την κατάκτηση του διαστήματος αποτέλεσε ανάχωμα σε έναν παγκόσμιο πόλεμο που θα κατέστρεφε τη Γη, κι αντί για την καταστροφή ήρθε η Γνώση. Σήμερα με την τόσο ραγδαία εξάπλωση της επιστήμης και τις τεράστιες κατακτήσεις της γιατί ο πλανήτης φθίνει;
Κι όμως ο πλανήτης μας δεν φθίνει κι ούτε δίνει δεκάρα τσακιστή για εμάς και τις δραστηριότητές μας! Εμείς είμαστε αυτοί που καταστρέφουμε τον ίδιο μας τον εαυτό. Γιατί έχουμε βαλθεί να βγάλουμε τα μάτια μας με τα ίδια μας τα χέρια. Καταστρέφουμε τον εαυτό μας κι όχι τον πλανήτη μας. Η Γη θα συνεχίσει να υπάρχει για έξι ακόμα δισεκατομμύρια χρόνια και δεν πρόκειται ούτε καν να μας θυμάται σ’ ένα εκατομμύριο χρόνια από σήμερα, ό,τι κι αν κάνουμε!
- Η ελληνική τηλεόραση του 21ου αιώνα, έχοντας την πλούσια παρακαταθήκη εκπομπών της δεκαετίας του ’80 και ’90 (πολλών χρηματοδοτούμενων και από το Ευγενίδειο Ίδρυμα) έχει εκπέσει, θεωρείτε, σε επίπεδο μετάδοσης εκλαϊκευμένης επιστημονικής γνώσης στους τηλεθεατές της;
Δυστυχώς η παρατήρησή σας είναι απολύτως σωστή, κι όχι μόνο για τα ιδιωτικά κανάλια αλλά επίσης και για τη δημόσια τηλεόραση που θα έπρεπε να έχει άλλου είδους προτεραιότητες. Γιατί συμβαίνει αυτό είναι για μένα ένα μυστήριο που δεν μπορώ να δικαιολογήσω ή έστω να εξηγήσω.
…πολλές φορές ξεχνάμε τι είναι πραγματικά άξιο της προσοχής μας κι έτσι, δυστυχώς, το προσπερνάμε για χάρη ασήμαντων υποκατάστατων.
- Πρωτοχρονιά στο Λίνκολν. Σήμερα 50 χρόνια μετά κλείνοντας τα μάτια ποιες εικόνες ξεπροβάλλουν μπροστά σας;
Εμφανώς οι ίδιες εικόνες που περιγράφω και στο βιβλίο μου: η εικόνα του πεθερού μου που έβγαινε στον χιονισμένο κήπο με κοντομάνικο για να ταΐσει τα πεινασμένα σκιουράκια και τα αγαπημένα του red robins… όπως και το ανέμελο γέλιο της γιαγιάς που ζούσε την τελευταία της Πρωτοχρονιά… όπως κι εκείνες οι ατέρμονες συζητήσεις που είχα με τον πεθερό μου, ο οποίος πέντε χρόνια αργότερα θα έμενε παράλυτος από εγκεφαλικό για τα υπόλοιπα 18 χρόνια της ζωής του… όπως και η μυρωδιά του πρωινού καφέ που γέμιζε το σπίτι απ’ άκρη σ’ άκρη.
Σήμερα, 50 χρόνια αργότερα, και έπειτα από πραγματικά δεκάδες αξιομνημόνευτες Πρωτοχρονιές σε πραγματικά εξωτικούς τόπους, αλλά και σε λιγότερο απρόσμενους προορισμούς, με πολλές και πολυποίκιλες εορταστικές εμπειρίες σ’ ολόκληρο τον κόσμο, κοιτάζοντας πίσω στον χρόνο, εκείνο που διαπιστώνω είναι ότι οι πιο δυνατές, αξέχαστες εμπειρίες και θύμισες τέτοιων εορταστικών ημερών δεν είναι οι πιο λαμπερές ή οι πιο χλιδάτες, αλλά εκείνες οι οποίες με το πέρασμα των ετών σε ακολουθούν με μια γλυκύτητα που ούτε ο χρόνος ούτε η μνήμη μπορούν να εξαλείψουν. Και κάτι ακόμα πιο σημαντικό είναι η διαπίστωση ότι πολλές φορές ξεχνάμε τι είναι πραγματικά άξιο της προσοχής μας κι έτσι, δυστυχώς, το προσπερνάμε για χάρη ασήμαντων υποκατάστατων.
- Το πρόγραμμα Apollo αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα βήματα της ανθρωπότητας των τελευταίων αιώνων. Το Apollo 17 είναι η τελευταία αποστολή. Γιατί το Κογκρέσο αρνήθηκε την περαιτέρω χρηματοδότηση του προγράμματος που έφερε τέτοιες ανακαλύψεις όσες δεν γνωρίζαμε από απαρχής κόσμου;
Πρώτα απ’ όλα να ξεκαθαρίσουμε ότι όταν τελικά το Πρόγραμμα Apollo άφησε τα πρώτα ανθρώπινα χνάρια στην επιφάνεια της Σελήνης το συναρπαστικό αυτό ταξίδι δεν έγινε για την αποκρυπτογράφηση των μυστικών του Σύμπαντος αλλά ήταν το αποτέλεσμα του σκληρού ανταγωνισμού μεταξύ της Σοβιετικής Ένωσης και των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής. Αυτό ακριβώς υποστήριξε αρκετά χρόνια αργότερα και ο Frank Borman, διοικητής της διαστημικής αποστολής Apollo 8, λέγοντας ότι «η αντίληψη ότι το Πρόγραμμα Apollo ήταν ένα μεγάλο ταξίδι εξερευνήσεων και επιστημονικών ανακαλύψεων είναι τελείως λανθασμένη, αφού ο κύριος σκοπός μας ήταν να κερδίσουμε τους Ρώσους.» Αυτού του είδους οι απόψεις ήταν ευρέως διαδεδομένες την εποχή εκείνη και επιβεβαιώθηκαν και από την άλλη πλευρά, χρόνια αργότερα, από τον Sergei Khrushchev, τον γιο του Nikita Khrushchev. Όπως μας είχε εξηγήσει, με αρκετές λεπτομέρειες και λογικά επιχειρήματα ο Sergei το καλοκαίρι του 1999 σε μια κρουαζιέρα στην οποία ήμασταν συνομιλητές, η αμερικανοσοβιετική διελκυστίνδα στο Διάστημα πρέπει να έσωσε πράγματι τον κόσμο από ένα πυρηνικό ολοκαύτωμα, αφού η ανάπτυξη της διαστημικής τεχνολογίας μετέφερε τον ανταγωνισμό των δύο υπερδυνάμεων από τη Γη στο Διάστημα.
- Ο Σμιτ και ο Σέρναν ήταν οι τελευταίοι που άφησαν το χνάρι τους στην επιφάνεια της Σελήνης. Σαράντα επτά χρόνια μετά δεν ξαναπάτησε ανθρώπινο πόδι στον δορυφόρο μας. Πού εναπόκειται, πιστεύετε, αυτή η απόφαση; Αφορά την εξέλιξη της διαστημικής ώστε να μη συντρέχουν λόγοι ανθρώπινης επαφής στη Σελήνη ή είναι κάτι πιο σύνθετο;
Όπως σας ανέφερα ο ανταγωνισμός Αμερικής-Ρωσίας ήταν η κινητήρια δύναμη της προσπάθειας να πάμε στο Φεγγάρι. Αλλά από την άνοιξη ακόμη του 1971 οι μέρες του Apollo ήταν μετρημένες, αφού με την άφιξη των Αμερικανών στο Φεγγάρι οι Ρώσοι έχασαν το ενδιαφέρον τους να συνεχίσουν και στράφηκαν στην ανάπτυξη διαστημικών σταθμών σε τροχιά γύρω από τη Γη. Χωρίς ανταγωνισμό το Αμερικανικό Κογκρέσο αρνήθηκε τη χρηματοδότηση των αποστολών του Apollo 18, 19 και 20 που ήταν προγραμματισμένες. Έκτοτε κανείς δεν ήταν διατεθειμένος να κάνει τις απαραίτητες επενδύσεις! Κι ενώ στη δεκαετία του 1960 η αμερικανική κυβέρνηση διέθετε το 5,7% του προϋπολογισμού της για να επιτευχθεί ο στόχος του προέδρου Τζον Κένεντι για την ασφαλή αποστολή ενός ανθρώπου στη Σελήνη και την επιστροφή του στη Γη, σήμερα το ποσό αυτό έχει περιοριστεί στο 0,8%.
Βέβαια, σήμερα έχουμε έναν άλλο παρόμοιο ανταγωνισμό με διάφορους ιδιωτικούς διαστημικούς φορείς όπως αυτός του Ήλον Μασκ και της Amazon του Μπέζος. Γι’ αυτό υπολογίζω ότι στην επόμενη δεκαετία ο άνθρωπος θα επιστρέψει όντως στη Σελήνη. Κι όπως φαίνεται, η Αμερική αυτή τη φορά δεν θα είναι μόνη της. Η Ρωσία έχει ήδη ανακοινώσει ότι μέχρι το 2030 σκοπεύει να εγκαταστήσει μια ανθρώπινη αποικία στη Σελήνη με αρχικό πληθυσμό 4 έως 12 ατόμων, το ίδιο και η Ιαπωνία σχεδιάζει επανδρωμένες αποστολές μέχρι το 2030, ενώ και η Κίνα προτίθεται να κάνει το ίδιο μέχρι το 2036. Το ίδιο θα κάνει και η Ευρώπη αφού ο γενικός διευθυντής του Ευρωπαϊκού Διαστημικού Οργανισμού έχει ήδη ανακοινώσει τη δημιουργία ενός Διεθνούς Σεληνιακού Χωριού με τη βοήθεια μεγάλων «κατασκευαστικών-εκτυπωτών» 3D. Γιατί το Διάστημα και η Σελήνη έχουν όντως… πολύ ψωμί!
- Η έναρξη της θητείας σας στο Ευγενίδειο Ίδρυμα συμπίπτει περίπου χρονικά με την τελευταία επανδρωμένη αποστολή στο φεγγάρι. Περιγράψτε μας τα πρώτα συναισθήματα παραλαβής του πλανηταρίου και τις τελευταίες στιγμές πριν από την αποχώρησή σας.
Όταν δέχτηκα να αναλάβω το εδώ Πλανητάριο, ήμουν 29 ετών και για τα τότε ελληνικά δεδομένα ήμουν πάρα πολύ νέος για μια τέτοια θέση. Αλλά κι εγώ είχα τους ενδοιασμούς μου, γιατί πολλοί συνάδελφοι τότε θεωρούσαν ότι με την εκλαΐκευση εκχυδαΐζω την επιστήμη. Σήμερα φυσικά τα πράγματα έχουν αλλάξει άρδην, αφού ακόμα και οι πιο πετυχημένοι επιστήμονες θεωρούν τιμή τους να ασχολούνται με τη διάχυση και την εκλαΐκευση της επιστήμης. Σ’ αυτή την αλλαγή πιστεύω ότι έβαλα κι εγώ ένα μικρό λιθαράκι. Γι’ αυτό για μένα το μεγαλύτερο βραβείο είναι όλοι όσοι, επηρεασμένοι από το έργο μας στο Πλανητάριο, οδηγήθηκαν να ακολουθήσουν καριέρες στην επιστήμη ή την τεχνολογία σε πανεπιστήμια ή σε ερευνητικά κέντρα εδώ ή και αλλού, γιατί η επιστημονική τους προσφορά είναι παρασάγγας μεγαλύτερη απ’ ό,τι θα μπορούσα να είχα προσφέρει εγώ προσωπικά.
- Σε όλη αυτή την αξιοθαύμαστη πορεία τι πιθανόν να αλλάζατε;
Δεν ξέρω αν ήταν αξιοθαύμαστη ή όχι, ήταν όμως η δική μου πορεία με τα όποια λάθη και τις όποιες αποτυχίες και επιτυχίες της. Γι’ αυτό δεν θα άλλαζα απολύτως τίποτα!
- «…ο σημερινός επιστήμονας όταν κοιτάζει τα άστρα από τη Γη δεν αντικρίζει έναν εχθρικό και άδειο κόσμο, αλλά βλέπει, αντίθετα, την υπόσχεση ενός πανέμορφου ταξιδιού προς την Ιθάκη των γνώσεων». Πόσο όμορφα λόγια! Η «Ιθάκη», το δικό σας ταξίδι στα άστρα, τι άρωμα είχε; Ποια υπόσχεση σας αφήνει;
Είχε κι έχει ακόμη το άρωμα από το αγιόκλημα και το γιασεμί των θερινών σινεμά της Πάτρας, και την υπόσχεση που έγινε πραγματικότητα, πως η «Ιθάκη», όσο πτωχική κι αν φαίνεται ότι ήταν, τελικά δεν με γέλασε! Γιατί αυτό το ταξίδι μου προς την Ιθάκη ήταν όντως υπέροχο! Γιατί κατά τη γνώμη μου εκείνο που μετράει περισσότερο απ’ οτιδήποτε άλλο στη ζωή είναι το ταξίδι, η διαδρομή, η πορεία κι ό,τι εκείνη σου προσφέρει, αλλά και οι ανθρώπινες σχέσεις που δημιουργούνται στη διάρκεια του ταξιδιού. Κι αυτό που μένει έπειτα από μια τέτοια διαδρομή είναι τελικά το έργο που αφήνει κάποιος πίσω του. Αυτό που με ικανοποιεί δηλαδή περισσότερο απ’ οποιαδήποτε αναγνώριση, διάκριση ή βραβείο είναι η απέραντη αγάπη και εκτίμηση από καταξιωμένους συναδέλφους μου και φίλους που εκτιμούν όλα όσα έχω κάνει και τα οποία είχαν ως αποτέλεσμα την αγάπη χιλιάδων ανθρώπων που γνώρισαν με κάποιον τρόπο τη δουλειά μου. Γιατί η παρακαταθήκη κάθε ανθρώπου δεν είναι τα βραβεία ή οτιδήποτε άλλο αλλά το αποτέλεσμα της δουλειάς του.
Γρηγόρης Δανιήλ, για το The Look.Gr
1